Willem Bartjens (1569-1638)

Willem Bartjens werd in 1569 te Amsterdam geboren als zoon van Gerrit Bartjens, die tussen 1565 en 1569 van het Duitse Xanten naar Amsterdam verhuisde. Hij trouwde in 1592 te Amsterdam met Maritgen Jansdochter en uit dit huwelijk werden vijf jongens geboren. Bartjens overleed waarschijnlijk begin mei 1638 te Zwolle.

Bartjens was één van de bekendste schoolmeesters uit de zeventiende eeuw, die een voor zijn tijd volledig nieuwe rekenmethode ontwikkelde. Nog steeds gebruikt men de uitdrukking 'volgens Bartjens' in de betekenis van 'volgens de eenvoudige regels der rekenkunde'.
In de periode van 1591 tot 1618 was Bartjens hoofd van een Amsterdamse school. Reeds toen was hij een schoolmeester van naam, wiens onderwijs in het rekenen en de Franse taal grote faam had. In 1604 schreef hij in Amsterdam de eerste versie van zijn beroemde rekenmethode onder de titel De Cyfferinge van Willem Bartjens Amstelredammer, inhoudende meest alle de Grondregelen der Cypherkonst. Seer nut en dienstelyck den Leerlingen ende alle liefhebberen der Konst. Dit rekenboek werd talloze malen herdrukt en is op de Nederlandse scholen eeuwenlang de leidraad bij het rekenonderwijs geweest.

Behalve met lesgeven hield Bartjens zich bezig met letterkunde. Hij was bevriend met bekende dichters als Carel van Mander en Joost van den Vondel en met de beroemde uitgever, drukker en graveur Zacharias Heyns. Bartjens illustreerde zijn rekenboek met gedichten, meestal lofzangen, van zichzelf en zijn vrienden. Zo vinden wij in de Cyfferinge bij voorbeeld een lofzang van Vondel op Willem Bartjens die eindigt met de volgende woorden:
'Adieu Bartiens, ick wil zwijghen. Wijl ghij gaet ten Hemel stijghen 'k Wenschte dat ick hier in schijn Slechts mocht uwen Echo zijn'.

Op 7 maart 1618 werd Bartjens door de magistraat van Zwolle aangesteld als meester van de Franse school 'om kinderen te leren die francoyse spraecke, voorts lesen, schryven, reeckenen en boekholden, mitsgaders dat ook zyn huys-vrouwe den jongen dochteren leren sal allerley hantwerken, van neyen, speltwercken en anders daertoe behoorende'. Als schoolmeester verdiende hij driehonderd carolusgulden per jaar. Bovendien kreeg hij vrije inwoning in het Rijke Frater-huis (nu Praubstraat 14), dat sinds 1592 dienst deed als school en schoolmeesterswoning. Het is niet bekend waarom het Zwolse stadsbestuur juist Bartjens benaderde voor de post van schoolhoofd. Wellicht was hij aanbevolen door zijn vriend Heyns, die in 1605 naar Zwolle was gegaan en er drukker van de Staten van Overijssel was geworden. Dat Zacharias Heyns en Willem Bartjens inderdaad goede vrienden waren blijkt ook uit het huwelijk van Johannes Bartjens, zoon van Willem Bartjens, met Catharina Heyns, dochter van Zacharias Heyns.

Over hoe het de schoolmeester en zijn vrouw in Zwolle verging, is weinig bekend. Op 23 oktober 1618 verkreeg hij het Zwolse burgerrecht en in de kameraarsrekeningen van de stad wordt hij vermeld als leverancier van schrijfbehoeften aan het stadsbestuur. Het is waarschijnlijk dat Bartjens heeft meegewerkt aan de groeiende culturele invloed van Holland in Zwolle. Door zijn Amsterdamse afkomst week zijn taal, ook tijdens de les, nogal af van het Zwolse dialect dat doorspekt was met Duitse uitdrukkingen.

In Zwolle schreef Bartjens een nieuwe versie van zijn rekenboek. Van de eerste versie verschenen geregeld herdrukken met medeweten van de schrijver; daarnaast kwamen er incidenteel minderwaardige herdrukken uit, waaraan Bartjens zich bijzonder ergerde. Om aan deze praktijken een einde te maken besloot hij zijn rekenboek te herzien en aan de overheid te vragen nadruk hiervan te beletten. In 1636 verscheen in Zwolle de Vernieuwde Cyfferinge, gedrukt door Bartjens zoon Geraert. In 1637 verscheen een tweede deel, van grotere omvang, met als titel Het Tweede deel de Cyfferinge, handelend van verscheyde Regulen der Rekenkonst, alle kooplieden noodich te weten. Dit tweede deel heeft lang niet het succes gekend dat het eerste ten deel is gevallen hoewel het ook tal van keren herdrukt is.

In de Vernieuwde Cyfferinge vinden we diverse opgaven die zijn ontleend aan situaties uit het dagelijkse leven van Zwolle en omgeving. Een voorbeeld: 'Een Mastebroecker heeft 3 dochteren, die sent hy Zwol ter merckt, elck met een onge-seyde verscheyde menichte Entvogels, belast hen dat sy niet meer als 9 stuckx voor gull. sullen verkopen, ende even veel gelds sullen ontfangen: De vrage is hoeveel Vogels elck ghe-hadt heeft, ende hoeveel geldts hem 't huys gebrocht word? Antw: 30, 56, 82 elck 12 ggull.'. Ook vinden we in dit rekenboek tal van sommen die betrekking hebben op de handel van zogenaamde factoors. Dat waren kooplui die in Zwolle een zeer winstgevende handel in koloniale waren bedreven. Na zijn dood werd duidelijk welk een verlies Zwolle had geleden. In tegenstelling tot het onderwijs op de Latijnse school waar ds. Schuttenius de scepter zwaaide, kon het onderwijs op de 'gewone' school van Bartjens niet op een behoorlijk peil worden gehouden, omdat het stadsbestuur er niet in slaagde een goede opvolger te vinden. Er is nooit een monument voor Bartjens opgericht; toch bleef zijn naam eeuwenlang voortleven. Zijn rekenmethode bleek pedagogisch gezien zo voortreffelijk te zijn, dat zij tot in de negentiende eeuw op Nederlandse scholen werd gebruikt. De laatstbekende uitgave werd verzorgd door de vermaarde opvoeder P.K. Görlitz. Deze heeft het boek geheel omgewerkt en in twee delen uitgegeven in 1848 en 1851 onder de titel Willem Bartjens Rekenkunst, vervangen door eene andere, ingerigt naar het nieuwe stelsel van Maten en Gewigten enz, meer overeenkomstig de tegenwoordige behoefte van het lager onderwijs.

G. Buist Uit: Overijsselse Biografieën

Zie ook Biografisch Portaal